Son yıllarda görsellik üzerine heyeti toplumsal medya platformlarının kullanım yoğunluğunun artması ile birlikte bilhassa de gençlerin söz haznesi giderek daraldı. Her gün binlerce söz kullanarak yazıyor ve konuşuyoruz fakat bu sözler birden fazla vakit birbirine emsal kolay yapılardan oluşuyor. Hiç düşündünüz mü, en son ne vakit şöyle ağzınızı dolduran ve dinleyenin kulağının pasını silen eski Türkçe bir söz kullandınız?
Günümüzde kullandığımız Türkçenin İngilizce ile karışması üzere eski Türkçe dediğimiz sözler de Farsça, Arapça ve bazen Fransızcadan lisanımıza geçmiş oluyorlar. Fakat lisan yaşayan bir yapıdır ve tüm bu yabancı sözcükleri kültüre entegre ederek onları ayrılmaz bir modülümüz haline getirebilir. Gelin artık unutmak üzere olduğumuz ve hatta manasını bile bilmediğimiz eski Türkçe kelimelerden kimilerine yakından bakalım.
Unutmak üzere olduğumuz eski Türkçe sözler ve manaları:
Hissikablelvuku
Arapça bir sözcük olan ve lisanımıza buradan geçen hissikablelvuku, öngörü ve önsezi anlamlarına gelmektedir. Son vakitlerde daha sık kullanılmaya başlayan bu söz, şimdi olmadan bir şeyin olacağını hissetmek manasını taşır.
Mamafih
Osmanlıca bir sözcük olana mamafih, Arapçadan lisanımıza geçmiş bir sözcüktür. Bununla birlikte, durum böyleyken, buna karşın gibi manalara gelmektedir. ‘…Mamafih, her yokuşun bir inişi var.’ halinde daha çok iki cümleyi bağlamak için kullanılmaktadır.
Pâyidar
Farsça bir sözcük olan ve lisanımıza buradan geçen pâyidar sözünün birinci a harfi şapkalı yazılır ve okunurken yumuşatılır. Pâyidar; sonsuza kadar yaşayacak olan, ölümsüz, kalıcı, devamlı gibi manalara gelmektedir. “Benim naçiz bedenim şüphesiz bir gün toprak olacaktır. Lakin Türkiye Cumhuriyeti ebediyen payidar kalacaktır!” örneğinde olduğu üzere gibi kullanılır.
Vâkıf
Vakıf değil, vâkıf zira şapkalı yazılıyor ve okunurken yumuşatılıyor. Bilgisi olan kişi anlamına gelen sözcük ‘Konuya vâkıfım.’, ‘Konuya vâkıf mısınız?’ formunda kullanılmaktadır.
Tahayyül
Etimolojik olarak Arapça kökenli olan bu sözcük, hayal sözcüğünden türemiştir. Tahayyül; zihinde canlandırma, gözünün önüne getirme yani hayal etme manalarını taşımaktadır. ‘Bugünleri bu türlü tahayyül etmemiştim.’ formunda kullanılır.
Münferit
Tek, farklı, kendi başına olan üzere manalara sahip olan münferit sözü, çok sık rastlanmayan anlamında da kullanılabilir. ‘Bunlar münferit olaylar.’ biçiminde kullanılabilir.
Tumturak
Pek çok kaynakta Arapça, kimi kaynaklarda ise Farsça olduğu söylenen tumturak sözü; ihtişam, gösteriş, görkem anlamları taşımaktadır. ‘Tumturaklı kutlamalar bize hiç uygun değil.’ halinde kullanılır.
Mütevellit
Arapça kökenli bir sözcük olan ve lisanımıza buradan geçen mütevellit, bundan ötürü anlamına gelmektedir. ‘Çok kar yağdığından mütevellit geç kaldık.’ formunda kullanılmaktadır. Cümle içinde neden sonuç münasebeti kuruyor diyebiliriz.
Müşkülpesent
Arapça ya da Farsça kökenli olduğu düşünülen müşkülpesent sözü; detaycı, sıkıntı beğenen, titiz gibi manalara sahiptir. ‘Onun müşkülpesent yapısı bütün işleri zora sokuyor.’ halinde kullanılabilir.
Mütehassis
Mütehassıs değil, mütehassis. Mütehassıs uzmanlık demektir, mütehassis ise duygulanmış, duygulanan ve hisli gibi manalara gelmektedir. ‘Tüm bu yaşananlar yüzünde mütehassis oldum.’ biçiminde kullanılabilir.
Lâyetezelzel
Arapça kökenli bir sözcük olan ve lisanımıza buradan geçen lâyetezelzel sözü, sarsılmaz ve muteber gibi manalar taşımaktadır. ‘Onun lâyetezelzel yapısı, düşmanın gözünü korkutuyor.’ formunda kullanılabilir.
Muzır
Küçükleri Muzır Neşriyattan Müdafaa Kanunu nedeniyle yakın tarihimizde ismini sık sık duyduğumuz muzır sözü, zararlı manasına gelmektedir. Neşriyat da yayın demektir. Kullanıldığı yere nazaran yaramaz, haylaz üzere manalara da gelmektedir.
Efsunkâr
Efsunkâr sözü, efsun sözünden türemiştir. Efsun, büyülü manasına gelmektedir. Efsunkâr ise karşı konulmaz derecede etkileyici anlamına sahiptir. Bir bayanın hoşluğunu nitelemek için kullanılabilir.
Alicenap
Alicenap sözü en temel manasıyla cömert demektir. Bu mana daha sonra onurlu, erdemli gibi yeni manalarla zenginleşmiştir. Fakat günümüzde daha çok pinti, cimri üzere manalarda kullanıldığı görülüyor. Yani sözcüğün kullanım alanına nazaran iğneleyici bir manaya sahip olabilir.
Perdebîrun
Farsça kökenli bir söz olan ve lisanımıza buradan geçen perdebîrun; açık saçık konuşan, edep mahrumu, utanmaz, terbiyesiz gibi manalar taşımaktadır. ‘Senin bu perdebîrun hareketlerin herkesi rahatsız ediyor.’ formunda kullanılabilir.
Berceste
Farsça kökenli bir sözcük olan ve lisanımıza buradan geçen berceste; güzel, latif, seçilmiş, bedelli gibi manalara sahiptir. Bir bayan ismi olarak kullanılabileceği üzere bu özelliklere sahip bir bayanı nitelendirmek için de kullanılabilir.
Feveran
Arapça kökenli bir sözcük olan ve lisanımıza buradan geçen feveran; kaynama, coşma, fışkırma gibi manalar taşımaktadır. Fevri davranışlar sergilemesi beklenen şahıslar için de kullanılabilir. ”Sabırlı olmak, parlamamak, duygusal feveranlardan uzak kalmak bizde çok eksik.” örneğindeki üzere kullanılabilir.
Beyhude
Farsça kökenli bir sözcük olan ve lisanımıza buradan geçen beyhude; yararı olmayan, manadan mahrum, boşa uğraş gibi manalara gelmektedir. ‘Bugüne kadar gösterdiğin tüm gayret beyhudeydi.’ formunda kullanılmaktadır.
Mutabık
Arapça kökenli bir sözcük olan ve lisanımıza buradan geçen mutabık; uzlaşma ve muahede gibi manalara gelmektedir. ‘Gördüğümüz kadarıyla hepimiz bu bahiste mutabıkız.’ formunda kullanılabilir.
Müteşekkir
Teşekkür ederken kullanılan müteşekkir sözünün tam manası; teşekkür eden, teşekkür borcu olan kişi demektir. ‘Tüm bu yaptıklarınıza müteşekkirim.’ formunda kullanılır.
Şikemperver
Bir sıfat olan şikemperver sözü; boğazına düşkün, yemek yemeyi seven, yemek yemekten zevk alan bireyleri nitelemek için kullanılabilir. ‘Şikemperver olduğu için kilo almasına şaşmamalı.’ formunda kullanılabilir.
Namütenahi
Arapça kökenli olan ve lisanımıza buradan geçen namütenahi sözcüğü, mütenahi sözünün olumsuz halidir. Mütenahi demek sonsuz, ucu bucağı olmayan, nihayeti olmayan demektir. Başına gelen na eki, olumsuzluk ekidir. Yani namütenahi demek, sonu olan demektir.
Amiyâne
Arapça ya da Farsça kökenli olduğu düşünülen âmiyâne sözü; basit, sıradan, bayağı gibi manalar taşımaktadır. Kullanıldığı yere nazaran kabaca ya da kibarca manalarına da gelmektedir. ‘Âmiyâne tabirle söylemek gerekirse bu tam bir saçmalık.’ halinde kullanılabilir.
Beynelmilel
Yakın vakte kadar siyasetçilerimiz tarafından sık sık kullanılan beynelmilel sözcüğü, uluslararası demektir. “Atatürk’ün hayalindeki ülke, beynelmilel kültürü benimseyen bir Türkiye.” örneğinde olduğu üzere kullanılır.
Lafügüzaf
Farsça kökenli bir sözcük olan ve lisanımıza buradan gelen lafügüzaf sözü, boş laf anlamına gelmektedir. ‘Bu tehditler daima lafügüzaf.’ halinde kullanılmaktadır.
Canhıraş
Farsça kökenli olan ve lisanımıza buradan geçen canhıraş sözü; yürek paralayan, tüyler ürpertecek kadar fecî gibi manalara gelmektedir ve üzücü durumlar için kullanılır. ‘Onun canhıraş çığlıkları unutulacak üzere değil.’ halinde kullanılabilir.
Lalettayin
Arapça kökenli olan ve lisanımıza buradan geçen lalettayin sözü, sıradan ve rastgele bir gibi manalar taşımaktadır. “Lalettayin bir mart gününün lalettayin bir pazartesi…” örneğinde olduğu üzere kullanılabilir.
Dilhun
Bir sıfat olan dilhun; içi kan ağlayan, kederli, hüzünlü, acı çeken kişileri nitelemek için kullanılabilir. “Ne vakit kıbleye dönsem dilhun / Seni bir mahfede pûyan görürüm” örneğinde olduğu üzere kullanılabilir.
Unutmak üzere olduğumuz ve hatta manasını bile bilmediğimiz eski Türkçe sözlerden kimilerini listeleyerek kısaca manalarını örnekler üzerinden anlattık. Elbette bu liste çok daha uzun olabilirdi. Listemizde olmasını istediğiniz eski Türkçe sözleri yorumlarda paylaşabilirsiniz.
