Hükûmetler, vatandaşların meselelerini çözmekle mükellef, halk için çalışan ve halk ismine devleti yöneten organlardır. Hükûmetler, problemleri bazen tek başına çözerken bazen ise halkı aracı olarak kullanır. Elbette ki halkı aracı olarak kullanmak her daim en yanlışsız yol değildir.
Bugün sizlerle bir arada, mevcut problemleri halk ile birlikte çözmeye çalışıp işleri daha da berbat bir hale getiren; Hindistan’da doğan ve akabinde dünyada pek çok örneğine şahit olduğumuz kobra tesirinden bahsedeceğiz.
Kobra tesirinin tarifi
Kobra tesiri (perverse incentive), ya da kobra efekti en genel tarifiyle; mevcut bir sorunu çözmek için uygulanan tahlillerin, daha büyük problemler doğurmasıdır.
Kobra tesiri terimi ekseriyetle siyaset ve iktisat üzere alanlarda kullanılsa da uygun olduğu vakit her alanda kullanılabilecek bir tabirdir.
Kobra tesirinin öyküsü
1858 – 1947 yılları ortasında, yaklaşık 90 sene Birleşik Krallık himayesinde yönetim edilen Hindistan’ın en büyük ikinci kenti Delhi’de çok fazla kobra bulunmaktadır. Hint kobrası olarak da isimlendirilen bu zehirli yılan tipi, bilhassa de Birleşik Krallık mensubu bireyler için alışılagelmiş bir durum değildir.
Yerli halkın kobralara karşı daha cesaretli olduğunu fark eden hükûmet, kobralarla baş edemeyeceğini de fark edince “meyyit olarak getirilen her kobra başına ödeme yapılacağına” dair bir genelge yayımlar. Elbette bunu duyan vatandaşlar, etrafındaki kobraları avlayıp paralarını alır.
Ancak, insan her yerde insan ve beşerler açgözlü canlılardır. Uyanık vatandaşlar, daha fazla para kazanabilmek için kobraları çiftleştirir ve onca avlanan kobraya karşın hükûmet yetkilileri kobra sayılarında azalma yerine artış olduğunu müşahedeler. Kısa bir mühlet sonra hükûmet, vatandaşların daha fazla para kazanabilmek için kobra sayısını bilerek çoğalttığını anlar ve ödül programını iptal ettiğini açıklar.
Kobra tesirinin başladığı yer
Öykü buraya kadar olağandı ama hükûmet, ödül programını kaldırdığı için beşerler kobra avlamaktan vazgeçti ve bu da Delhi’de eskiye oranla daha fazla kobranın var olmasına yol açtı. Yani hükûmetin artık evvelden daha da büyük bir sorunu vardı.
Kobra tesiri teriminin kullanımı
Kobra tesiri, terim olarak birinci defa Alman ekonomist Horst Siebert tarafından 2001 yılında yazılan Der Kobra-Effekt isimli kitapta iktisat için alınan negatif önlemler için kullanıldı.
Dünyadan kobra tesiri örnekleri
Her ne kadar kobra tesirinin ana öyküsü Hindistan’daki olay olsa da, kobra tesirine örnek sayılabilecek pek çok kıssa mevcut. Bu öykülerden en meşhurlarından biri de Amerika’da 1860 yılında yaşanan olaydır. Hükûmet, o günlerde imali süren tren çizgisinde çalışan çalışanlara, döşenen her mil başına fiyat ödeneceğini açıklayınca personeller, daha fazla para kazanmak için mevcut rotadan saparak daha uzun bir rota çizmişlerdi.
Vietnam’daki Büyük Haoni Sıçan Katliamı’nda ise hükûmet, sıçan kuyruğu başına fiyat ödeyeceğini açıklayınca beşerler sıçanları öldürmeden yalnızca kuyruklarını teslim eder ve bir vakit sonra sıçanların yine kuyrukları çıkar. Bu sayede beşerler tıpkı sıçandan birden fazla kere para kazanmış olur.
Kobra tesirine sayısız örnek sayabileceğimiz içeriğimize, ameliyat başına prim alan Bulgar Hekim Ivan Manukov’un prim almak için sağlıklı şahıslara stent taktığı örnekle son verebiliriz.
Pekala ya sizler kobra tesiri hakkında neler düşünüyorsunuz?
Kaynaklar: 1 / 2 / 3 /
